<div dir="rtl">عبدالرشید عبیر ابوذری دے وڈکے کامونکی ضلع گوجرانوالا دے رہن والے سن تے ایہناں دے دادا پنجا ہنوو شاہ شمس سبزواری دے ہتھ اُتے مسلمان ہوئے۔(۱) عبیر ابوذری ۲۳ جولائی ۱۹۱۴ء نوں شیخ مہر دین دے گھر جنڈیالا گورو ضلع امرتسر وچ پیدا ہوئے۔(۲) شروع وچ عبدالرشید عبیر دے ناں نال پچھان کرائی پر فیر شوق عرفانی دے تحریک تے اپنا قلمی نں عبیر ابو ذری کر لیا(۳) اوہناں اپنے پنڈ دے ورنیکلر مڈل سکول توں چار جماعتاں پڑھیاں تے قاضی فاضل کولوں دین دی واجبی تعلیم لئی۔ شاعری وچ علی محمد اسد کولوں اصلاح لئی ۔(۴)</div> <div dir="rtl">ذاتی تے گھروکی حیاتی</div> <div dir="rtl">آپ دا قد پنج فٹ دو انچ سی تے اکہرے جثے دے مالک سن۔ بچپن وچ شوقین مزاج رہے تے پینٹ شرٹ پائوندے رہے۔ سر تے لٹاں سن۔ اوہناں دا شوق پتنگ بازی سی۔ گڈیاں اڈائون ایہناں دی سب توں دل پسند کھیڈ سی۔ (۵) اوہناں دے وڈکے غلہ منڈی وچ کم کردے سن۔ آپ پرائمری پاس ہون پاروں تے ہاسے مزاح والی طبیعت کارن منشی گیری چنگی کر لیندے سن۔ علاقے دے زمیندار اوہناں دی خوش مزاجی پاروں ایہناں نال کاروبار کرن نوں ترجیح دیندے سن۔ بعد وچ ایہناں دے والد نے ایہناں نوں پاور لوماں دے سپیئر پارٹس دی دکان بنا دِتی تے ایہہ ممبئی تے کلکتے تیک آ جا کے مشیناں دے پرزیاں دی تجارت کرن لگ پئے ۔(۶)</div> <div dir="rtl">عبیر دا ویاہ ۱۹۳۵ء وچ اپنی خالہ زاد بیگم بی بی نال ہویا۔ دس سال بعد اوہناں دی بیوی فوت ہو گئی۔ ایس دوران اوہناں دے چار بچے ہوئے جیہناں وچ دو دِھیاں تے دو پتر شامل نیں۔ (۷) ۱۹۴۷ء وچ ہجرت کر کے پاکستان آئے تے کچھ دیر اپنے بھراواں نال کامونکی رہن مگروں آپ اپنے بال بچے نال فیصل آباد آ گئے تے ایتھے پاور لوم سپیئر پارٹس دا کم چھوہیا۔ ایس صنعتی شہر وچ آ کے جویں عبیر ابو ذری دے کم نوں جاگ لگ گئی ہووے ۔ ویہندیاں ویہندیاں دا وِپار ترقی کرن لگ پیا۔(۸) اوہناں دِناں وچ اوہ پینٹ شرٹ توں تھری پیس تے آ گئے تے لیٹر پیڈ اُتے پینٹ کوٹ والی تصویر وی چھپوا لئی۔کجھ دیر بعد کاروبار وچ گھاٹا ہویا تے ایہنوں بند کرنا پیا ۔ ایہدے بعد اوہناں شیمپو بنائونا شروع کیتا تے اخیر عمر تیک ایہو کم کر دے رہئے۔پاکستان بنن تک محمدعلی اسد کولوں اصلاح لیندے رہئے۔ ایہدے بعد استاد نال رابطہ نہ رہیا تے ایتھے آ کے شاعری وِچ خود مختار ہو ئے ۔(۹)بعد وچ منظورجگنو نے اوہناں دی شاگردی کر لئی تے اوہناں دی وفات تک اوہناں کولوں اصلاح لیندے رہئے۔ عبیر نوں اپنے ایس شاگرد اُتے ساری حیاتی مان رہیا۔(۱۰)</div> <div dir="rtl">ہم خیال شاعر دوست</div> <div dir="rtl">فیصل آباد وچ اوہناں دی بیٹھک اوہناں دے گوہڑے سنگی شوق عرفانی دے ڈیرے اُتے ہوندی سی۔ ایہہ اوہ ڈیرا سی جِتھے ہر قسم دی گل بات کھلے دل نہ سنی تے کیتی جاندی سی۔شوق عرفانی نے ہمیش محفلاں سجائیاں تے محبتاں ونڈیاں نیں۔ عبیر وی ایتھے اسیر سوہلوی ، زیارت حسین جمیل، جوہر جالندھری، م حسن لطیفی، نور محمد نور کپور تھلوی ، قمر لدھیانوی، بیکس بٹالوی، بسمل شمسی، دلشاد چن، مسرور بدایونی، اقبال گوریجہ، فرا ز صدیقی، احمد شہباز خاور تے محمد اقبال اختر وغیرہ نال سانجھ رہئی۔(۱۱)</div> <div dir="rtl">علامہ عبدالرحمٰن کائناتی نال وی اوہناں نوں بڑی عقیدت سی۔ اوہ اجہئے عالم سن جیہناں دیاں سچیاں تے کوڑیاں گلاں ہر کسے نوں ہضم نہیں سن ہوندیاں پر عبیر دی اوہناں نال دوستی بنی رہئی۔ کائنات جتھے جمعہ پڑھائوندے اوس مسجد وچ اختر سدیدی تے عبیر ابو ذری جا کے دریاں وِچھائوندے تے عبیر نمازیاں نوں پانی پیائوندے ۔ ایہہ سلسلہ بڑے چِر تائیں چلدا رہیا۔(۱۲) روزنامہ عوام فیصل آباد دے بانی خلیق قریشی نوں عبیر ابو ذری نال گوڑھی محبت سی۔ اوہناں اپنے دفتر وچ اوہناں دی قد برابر تصویر لائی ہوئی سی جیہڑی ہُن وی اخبار دے دفتر وچ موجود اے۔(۱۳)</div> <div dir="rtl">لٹاں رکھن دی وجہ</div> <div dir="rtl">جوانی وچ جدوں سوانی دس ورھیاں دے ساتھ مگروں ہمیش لئی چھڈ گئی تے عبیر دی حیاتی وچ بھچال جیہا آ گیا۔ اوہناں دا مزاج ہسن کھیڈن والا سی پر اندروں اوہ آپ کرچی کرچی ہو گئے ۔ اوہناں اپنا مزاج تے نہ بدلیا پر اپنے ظاہر نوں درویشی بانا دے دِتا۔ لٹاں رکھن دا جواز ایہہ پیش کردے کہ میریاں دِھیاں دی ماں نہیں ایس لئی میں وال ودھا لئے نیں تاں جے اوہناں نوں ماں دی کمی محسوس نہ ہووے۔ اوہ ایتھوں تیک آکھدے کہ اگر اوہناں مینوں ماں دے روپ وِچ ویکھنا ہووے تے میرے والاں نوں تیل لا کے کنگھی کر لیا کرن۔(۱۴)</div> <div dir="rtl">وفات</div> <div dir="rtl">عبیر بڈھیپے دے باوجود دوجے شہراں وچ مشاعریاں وچ جاندے رہندے سن جیہدے کارن بیمار رہن لگ پئے۔ اوہ ساری حیاتی سگریٹ پیندے رہئے پر اخیر عمر دی بیماری پاروں ایہہ عادت وی بہت گھٹ کر دِتی۔ اوہناں دے علاج معالجے لئی جاوید قریشی نے حکومتِ پنجاب ولوں پنجاہ ہزار روپے دا چیک دِتا تے ضلع کونسل تے میونسپل کمیٹی ولوں دو دو ہزار روپے ماہانہ وظیفہ وی منظور کروا دِتا۔ ایہہ وظیفہ اوہناں نوں اخیر عمر تائیں مِلدا رہیا۔ ایس توں اڈ وی ویلے کویلے ادبی تنظیماں تے ادارے اوہناں دی خدمت کردے رہئے۔ بیماری دے دوان کئی وار اوہناں دا علاج سرکاری خرچے تے ہویا۔ بہر حال ۷ دسمبر ۱۹۹۷ء نوں فیصل آباد دے اِک ہسپتال وچ فوت ہو گئے تے کمال آباد دے قبرستان وچ دفن کیتے گئے۔(۱۵)</div> <div dir="rtl">انعام تے اعزاز</div> <div dir="rtl">عبیر ابو ذری نے اپنی حیاتی وچ ای شہرت پائی ۔ مخولیا شاعری اُتے ہر کوئی اوہناں نوں داد دیندا سی۔ اوہناں نوں اپنے کلام پاروں ونو ون ادبی تے سماجی تنظیماں ولوں ستاراں دے نیڑے انعام تے اعزاز ملے۔ ایہناں وچ پاکستان سوشل ایسوسی ایشن ، مسعود کھدر پوش ، ہیومن گائیڈ، ماڈرن پائلٹ، آل ورلڈ رائٹرز ، یارانِ نکتہ داں، پنجاب میڈیکل کالج، روزنامہ نوائے وقت، عالمی شاعر ایوارڈ، جشن فیصل آباد ، زندہ دلانِ دبئی، لٹل ماسٹرز فیصل آباد، فیصل آباد آرٹس کونسل ، روزنامہ خبریں تے پنجاب یونیورسٹی جشن صد سالہ شیلڈ وغیرہ شامل نیں۔</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">شاعری</div> <div dir="rtl">عبیر دیاں دو کتاباں ’’پانی وچ مدھانی‘‘ تے ’’پاپڑ کرارے‘‘ شائع ہو چکیاں نیں۔ اوہناں نے اپنی حیاتی وچ حمد، نعت، سلام، دیس پیار تے دوجے سیاسی تے سماجی موضوعاں اُتے لکھیا اے۔ پہلی کتاب ’’پانی وچ مدھانی‘‘ خالص مزاحیہ جد کہ ’’پاپڑ کرارے‘‘ مزاحیہ تے سنجیدہ ، ملی جلی اے۔(۱۶)ایتھے اوہناں دے کلام وچوں نمونہ پیش کیتا جاندا اے:</div> <div dir="rtl">حمدیہ کلام</div> <div dir="rtl">عبیر دے کلام دا مُڈھ حمد توں بجھدا اے ۔ اوہناں دے ہاں رب تعالیٰ بارے ایہہ جذبات نیں:</div> <div dir="rtl">لکھے حمد لکھاری کون؟</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">ایڈی بھرے اڈاری کون؟</div> <div dir="rtl">کیہنے کرنی حمد بیان</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">قاصر قلم تے گنگ زبان</div> <div dir="rtl">فلکیں توں زمینے توں</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">وسیں سینے سینے توں</div> <div dir="rtl">اکھ نے جلوے پائے تیرے</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">کُجھ نہیں ہور سوائے تیرے</div> <div dir="rtl">خالق پالنہار ایں توں</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">مالک تے مختار ایں توں</div> <div dir="rtl">رنگا رنگ دی ایہہ گلزار</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">تاہیوں سُندر ہے سنسار</div> <div dir="rtl">دانیاں چھڈی ٹھپ کتاب</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">توں نہیں آیا وِچ حساب(۱۷)</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">نعتیہ کلام</div> <div dir="rtl">نبی پاک صلی اللہ علیہ واٰلہ وسلم دی حب تے سچے رب دا خوف جے دلاں وچ ڈیرے لا لئے تے بندے نوں اوہدی منزل مل جاندی اے ۔ عبیر دے اِک چو مصرعے وچ حمد تے نعت دونویں بیان ہوئے نیں:</div> <div dir="rtl">نبی دی حب تے خوف خدا دا دل دے وچ وسا</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">ایہہ زندگانی فانی سر تے کو کے پئی قضا</div> <div dir="rtl">سو ہتھ رسہ سرے مروڑی گل عبیر مُکا</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">صفتاں لائق محمد صلعم ، حمداں لائق خدا(۱۸)</div> <div dir="rtl">اوہناں دے کلام وِچ نبی اکرم صلی اللہ علیہ واٰلہ وسلم نال محبت دا جذبہ اگھڑواں مِلدا اے۔ اوہناں دے کلام وچوں نعت دا اِک نمونہ ملاحظہ کرو:</div> <div dir="rtl">اوہدی صفت ثنا دے بارے میں کیہ جاناں جھلّا</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">سدا درود سلام جیہدے تے آپ پچاوے اللہ</div> <div dir="rtl">دُنیا وچ محمد ورگا نہ ہویا نہ ہو سی</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">اللہ نوں وی بہتا چھندا کُل وچوں ایہو کلّا</div> <div dir="rtl">کنیاں اُچیاں سُچیاں شاناں پائیاں اوہناں لوکاں</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">جیہناں اُتے پاک محمدؐ کیتا کرم سوَلّا</div> <div dir="rtl">تختاں والے صفر برابر اس مانگت دے اگے</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">جس مانگت دا اوس حضوروں بھریا ہووے پلّا</div> <div dir="rtl">پھُلاں کلیاں دے وِ چ اوہدیاں رنگتاں تے خوشبوواں</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">ذرّے ذرّے دے وِچ اوہدا جلوہ نور تجلی</div> <div dir="rtl">اوہو ہادی مرشد میرا ، اوہو قبلہ کعبہ</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">جِتھے اوہدا واسا اوہو میرا عرش معلی(۱۹)</div> <div dir="rtl">منقبت</div> <div dir="rtl">عشق تے اوہ ہوندا اے کہ جیہدے نال پیار ہووے اوہدے پیاریاں نال وی پیار کیتا جاوے۔ عبیر ولوں حضرت امام حسنؓ تے حسینؓ دی محبت پاروں اوہناں دی بارگاہ وِچ ہدیہ سلام وچ عشق دا رنگ غالب اے۔ ویکھو:</div> <div dir="rtl">اسم اعظم تہاڈا نام بیماریاں نوں دوے آرام</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">راتیں دِنے ، سویرے شام تسبیح کرے عوام</div> <div dir="rtl">یا سرکار بلند مقام تہاڈے ناں نوں نِت سلام</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">تسیں جے اُمت دے سردار، تہاڈے نال اے سب نوں پیار</div> <div dir="rtl">تہاڈے اتے یاسرکار سر دتا اے نذر گزار</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">تہاڈے نال پیار ثواب ، تہاڈا ذکر اذکار ثواب</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">تہاڈی مَنتا عین اسلام تہاڈے ناں نوں نِت سلام(۲۰)</div> <div dir="rtl">موضوعاتی نظماں</div> <div dir="rtl">معاشرتی قدراں دی ٹُٹ بھج پاروں شاعر دے ہتھے نویں نویں موضوع آئوندے رہندے نیں۔ سماجی، سائنسی تے معاشی تبدیلیاں سچیاں سُچیاں قدراں نوں وی بدل رہیاں نیں۔ عبیر ایہناں بارے اپنے کلام راہیں ردِ عمل دا اظہار کردے نیں:</div> <div dir="rtl">خالص مکھن ، دُکھ مکھانے کِتھے گئے؟</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">باسمتی دے چائول پرانے کتھے گئے؟</div> <div dir="rtl">کاٹھے گنّے ، دیسی دانے کتھے گئے؟</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">تندرستی دے ضامن کھانے کتھے گئے؟</div> <div dir="rtl">وید ، حکیم ، دَانا ، سیانے کِتھے گئے؟</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">کرماں والے بیبے دانے کِتھے گئے؟</div> <div dir="rtl">ایہہ اک کوڑی حقیقت اے سچی سُچے لوکاں دی ناقدری پاروں لوکائی اوس بند سرنگ وچ اپڑ گئی اے جتھوں باہر نکلن دے رستے بند ہوندے جا رہئے نیں۔ نویں نسل بزرگاں دے احترام دی بجائے اپنی ترقی دے زُعم وچ اوہناں دا مذاق اُڈائون تے اُتری ہوئی اے ۔ ہیٹھلی اُتے آئون تے عبیر راضی نہیں۔ اوہناں دے کلام وچ جگہ جگہ ایہدے بارے رائے لبھدی اے ۔کُجھ مصرعے ویکھو:</div> <div dir="rtl">سجدے پے پے کراں دُعاواں</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">تھوڑ کدے نہ تھئیے نی</div> <div dir="rtl">گھر نوں بھاگ لگاوے اللہ</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">جُگ جُگ سائیں جیئے نی</div> <div dir="rtl">ہر حالت وِچ ہسدے متھے</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">رَب دا شُکر منائوندی رہئیں</div> <div dir="rtl">پیکیاں وانگوں سوہرے گھر وی</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">دِھیئے ہتھ ہلائوندی رہئیں(۲۲)</div> <div dir="rtl">ایس دھرتی تے سب دا خدا اِکو ای اے جیہنے وکھو وکھ روپاں تے خصلتاں دے انسان پیدا کیتے نیں۔ کُجھ نیکی دی واشنا کھلارن نوں اپنی حیاتی دا سرمایہ سمجھدے نیں تے کُجھ ایہو جہئے وی نیں جیہناں نہ جینا تے نہ جیون دین والی راہ تے ٹُرن دا متا پکایا ہویا ہے ۔ اجہئے لوک سماج نوں تباہی تے گمراہی دے رستے تے لے ٹُردے نیں۔ اجہئی صورتِ حال ویکھ کے عبیر دا قلم نشتر بن کے معاشرتی روگاں نوں مٹائون دے چارے وِچ نظر آئوندا اے۔ اوہ عیباں تے برائیاں نوں برداشت نہیں کردے تے اوہناں دا قلم روانی وچ اجہئے موقعے اُتے کسے دا لحاظ نہیں کردا:</div> <div dir="rtl">اپنے نیک سبھا دی ایتھے گل نہ کر</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">مکر فریب تے داء دی ایتھے گل نہ کر</div> <div dir="rtl">ہُن کوئی اپنے دل دا محرم دِسدا نہیں</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">سجن یار بھرا دی ایتھے گل نہ کر</div> <div dir="rtl">جی خوش ہوندا اے سن کے زور طوفاناں دے</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">سُکے ہوئے دریا دی ایتھے گل نہ کر(۲۳)</div> <div dir="rtl">اوہ نیک قدراں دے ودھا لئی پریرنا دیندے نیں۔ اوہناں دی اِک نظم ’’علم ودھے گا‘‘ وچوں کُجھ مصرعے ویکھو تے اوہناں دے خیالاں توں جانکاری لوئو:</div> <div dir="rtl">گل کتھ سنو گے تے علم ودھے گا</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">پھل پھُل چنو گے تے علم ودھے گا</div> <div dir="rtl">تائی نوں وگاڑنا تے نہیں نا چاہیدا</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">تند تند اُنو گے تے علم ودھے گا</div> <div dir="rtl">بُدھواں دی گل نوں وی سُنیا کرو</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">پِچھ نُوںجے پُنو گے تے علم ودھے گا(۲۴)</div> <div dir="rtl">اوہناں روایتی شاعراں وانگوں جتھے پرانیاں زمیناں وچ لکھیا اے اوتھے نویں تے اجوکے شاعراں وانگوں نِکیاں بحراں وِچ وڈیاں گلاں وی چھوہیاں نیں۔ اوہناں دے ہاں سادہ شبداں وِچ وڈیاں حقیقتاں نوں بیان کرن دیاں کئی مثالاں مِلدیاں نیں۔ اوہناں دی ایسے سادہ بیانی نے اوہناں نوں ویلے دا مقبول شاعر بنا دِتا اے۔ اوہناں حیاتی دے ونو ون دُکھ سہئے تے لوکائی نوں اپنے لہجے دی شیرینی شامل کر کے واپس کر دِتے۔(۲۵)</div> <div dir="rtl">عبیر دے کلام دے حوالے نال اوہناں اُتے صرف مزاحیہ شاعر دا لیبل ای نہیں لایا جا سکدا سگوں اوہناں دے کلام دا بہت سارا حصہ انسان دے اندر دے دُکھاں دی نشان دہی وی کردا اے۔ اوہ اپنے آل دوالے دی گل کر کے زخماں دے منہ کھول دیندے نیں ۔ اوہناں دے ہاں اینی گھمبیر طنز وی ماجود اے جے ہسن دی بجائے رون نوں جی کر آئوندا اے۔ اِک نظم دے کُجھ مصرعے اِنج نیں:</div> <div dir="rtl">اوہ دُوجیاںنال پیار کردا جیہڑا ظلم تے ظلم سہاردا اے</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">چنتا چِخہ چوں لنگھ کے آئون والا حرف جاپدا پھُل بہار دا اے</div> <div dir="rtl">دل چمکدا اے شیشے وانگ اوہدا جیہڑا دشمنی دِلوں وساردا اے</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">سونا گال کے اپنی زندگی نوں فیر کسے دا رُوپ شنگار دا اے</div> <div dir="rtl">ہڑھ عجب بارود ے ہون بھاویں اگے ودن والا کدوں ہاردا اے</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">ہُن نویں سویرے نے جنم لینا سماں مُکیا کھڑا مکار دا اے</div> <div dir="rtl">مُکی گھڑی اے رات سیاہ کالی سورج بُکلوں جھاتیاں ماردا اے</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">میرے دیس پیاریا پھَلیں پھُلیں تینوں شاعر سلام گزاردا اے(۲۶)</div> <div dir="rtl">عبیر ابو ذری دا ہر شعر مکھن وچ تلیا ہویا اے تے کسے منہ توں اوہدا سواد نہیں لتھدا۔ عبیر ساڈی ادبی تاریخ دے اوہ تارے نیں جیہناں نوں لوک اوہناں دی شخصیت پاروں گھٹ جان دے نیں ۔ ہلکے پھُلکے ، چھوٹے جہئے بابا جی اپنیاں چتیاں لٹاں تے چٹی داڑھی دے نال بالکل سانتا کلاز دی مثال ، پر اپنے کلام دے حوالے نال وڈے وڈے مجمعیاں نوں ہلا کے رکھ دین والے ۔غزل دی مثال ویکھو:</div> <div dir="rtl">چلدے رہئے تے جیوندے سمجھو ، بیٹھ گئے تے موئے</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">برف تے جھکھڑ وچ وی راہی کدے نہیں ہارے ہمبے</div> <div dir="rtl">میں حرفاں دے دِیوے اپنے لہو نال بالن والا</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">میرے وانگر پَت جھڑ دے وِچ کیہڑا کھیڑے چمبے(۲۷)</div> <div dir="rtl">عبیر ابو ذری نے اپنے کلام وچ دیس دے سورمیاں دی سورمگی نوں وی سراہیا اے جیہناں اپنیاں جاناں وار کے دیس دی آن بچائی اے۔ ایس سلسلے وچ اوہناں دیاں نظماں ’’ساڈا دیس‘‘، ’’پاک فضائیہ زندہ باد‘‘ تے ’’قرار دادِ پاکستان‘‘ واضح مثالاں نیں۔ پاک دھرتی اُتے اپنی آن دا محل اسیں اپنی رَت دے گارے نال اُساریا اے۔ ایہدے وَل مَیلی اَکھ نال تکن والے نوں جِتھے معاشرے دے دُوجے لوک نِنددے نیں اوتھے شاعر وی لفظاں دی تلوار نال ایس جہاد وچ شریک ہوندے نیں۔ عبیر نے ۱۹۴۷ء دی ہجرت اپنیاں ہڈیاں اُتے جَری تے ۱۹۶۵ء تے ۱۹۷۱ء دیاں جنگاں اکھیں ویکھیاں۔ ایہناں سارِیاں بھِیڑاں دا اوہناں اُتے اثر ہونا فطری سی ۔ اوہناں دی اِک نظم وِچ اجہئے حالاں دا ویروا ویکھو:</div> <div dir="rtl">بھارت نوں اوہ ماری مار</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">ہڈیاں گئیاں ہری دوار</div> <div dir="rtl">ٹینک طیارے ہور ہتھیار</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">سب فی النار سب فی النار</div> <div dir="rtl">جیون تہاڈے پِیر اُستاد</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">پاک فضائیہ زندہ باد(۲۸)</div> <div dir="rtl">اوہناں دی نظم ’’اللہ نے کرم کمایااے‘‘ وچ وی وطن نال محبت ٹھاٹھاں ماردی نظر آئوندی اے:</div> <div dir="rtl">اللہ نے کرم کمایا اے؛</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">سانوں ایہہ دیس دوایا اے</div> <div dir="rtl">ایس دیس چ دانے بہتے نیں</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">تے لوک سیانے بہتے نیں</div> <div dir="rtl">نہ کسے نوں کوئی لُٹے گا</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">نہ کسے دا گل کوئی گھُٹے گا</div> <div dir="rtl">نہ کنک ذخیرہ ہونی اے</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">نہ کسے نے کھنڈ لکونی اے(۲۹)</div> <div dir="rtl">غربت اک اجیہا روگ اے جیہڑا انسان نوں احساسِ کمتری تے احساسِ محرومی دے اَنھے کھُوہ وِچ جا سُٹدا اے ۔ کالے پیسے نے لوکاں دے دلاں وچ نفرتاں بھر دِتیاں نیں تے اوہ اِک دوجے توں دُور تھی گئے نیں۔ ایس صورت نوں عبیر اپنی نظم ’’جے پیسے ہوندے ‘‘ وچ اِنج بیان کردے نیں:</div> <div dir="rtl">مَیں دل دریادکھلانا سی جے پیسے ہوندے</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">اَج کئیاں نے شرمانا سی جے پیسے ہوندے</div> <div dir="rtl">اَج مَیں وی کار تے آنا سی جے پیسے ہوندے</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">میئر نے کول بٹھانا سی جے پیسے ہوندے(۳۰)</div> <div dir="rtl">ایسے قسم دیاں اوہناں دیاں دو ہور نظماں وی نیں۔ اوہناں وچوں اِک ’’پیسے دی ہر ویلے لوڑ‘‘ تے دوجی ’’دولت مند ہوواں تے‘‘ نیں۔ایس تھاں ایہناں وِچوں دوجی دے چار مصرعے حاضر نیں جیہناں وِچ اوہ اِک وار فیر دولت پاروں ملن والیاں کُجھ وڈیائیاں دا ذکر کردے نیں:</div> <div dir="rtl">سدھر ہے کہ مَیں وی ٹیکس دہندہ ہوواں</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">اپنے مُلک دا سیوا کار باشندہ ہوواں</div> <div dir="rtl">ودھیا مان بناون وِچ کارندہ ہوواں</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">دھرتی ماں دا پتر مَیں وی چھِندا ہوواں(۳۱)</div> <div dir="rtl">فیصل آباد ٹیکسٹائل انڈسٹری پاروں پاکستان دا مانچسٹر اکھوائوندا اے۔ ایہنوں چمنیاں دا شہر وی آکھیا جاندا اے جویں جویں ایہہ شہر ترقی کر رہیا اے تویں تویں ایہدے مسئلیاں دا کھلار وی ودھ رہیا اے۔ عبیر ابو ذری ایہناں مسئلیاں وچوں اِنج لنگھدے نیں:</div> <div dir="rtl">سارے فیصل آباد دے ہو گئے اُگھڑ دُگھڑ راہ</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">ہل جلُوٹے ٹانگیاں اُتے جاندا نکل تراہ</div> <div dir="rtl">کئی سکوٹر موٹر سیکل سَنے سواری ٹھاہ</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">چِب کھڑِبیاں سڑکاں تے نہیں دم دا کوئی وساہ</div> <div dir="rtl">سڑکاں دے وِچ تمبو لا کے لوکی کرن ویاہ</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">ذِمے دار افیسر وی کوئی کردے نہیں پرواہ</div> <div dir="rtl">ایڈے سوہنے شہر دے ناں نوں لگی ہوئی اے لیک</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">اِک دن پہلوں آئونا پیندا بھگتن لئی تریک</div> <div dir="rtl">کالم لِکھ لِکھ ، لِکھ لِکھ ، ہار گئے اخبار</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">خبرے کڑی کمیٹی کیوں نہیں کردی سوچ وچار(۳۲)</div> <div dir="rtl">پنجابی زبان دی مٹھاس ایہدے سِدھے سادے لفظاں دیاں ڈونگھیائیاں تے نازک توں نازک جذبیاں تے خیالاں نوں اپنے اندر سمیٹ لین دا اسلوب عبیر ابو ذری دے اِک اِک مصرعے تے اِک اِک لفظ وِچ پوری توانائی نال موجود اے۔ ٹھیک اے عبیر نے اپنے کلام راہیں لوکاں نوں ہسایا اے پر روایا وی ضرور اے۔ معاشرے دیاں زیادتیاں تے منافقتاں نوں شاید ای کسے نے عبیر وانگوں لیرو لیر کیتا ہووے۔ ایہناں دی اِک مشہور نظم اے ’’لعنت ‘‘ ایہدے وچوں تن شعر ونگی لئی حاضر نیں:</div> <div dir="rtl">اِک جنے نے دولت خرچی ، خرچی بے شماراں</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">مہنگیاں مہنگیاں مُل کتاباں لئیاں کئی ہزاراں</div> <div dir="rtl">کئی رسالے ، کئی ڈائجسٹاں ،کئی ڈیلی اخباراں</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">چارے وید تے چار کتاباں رب دیاں گفتاراں</div> <div dir="rtl">عامل فاضل ہو کے کسے نوں فیض نہ دِتا کوئی</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">لعنت ایسی دولت تے جے اندر لو نہ ہوئی(۳۳)</div> <div dir="rtl">عبیر نے نہ صرف مقامی سگوں بین الاقوامی مشاعریاں وِچ رلت کر کے اپنے کلام توں دوجے دیساں دے لوکاں نوں وی مستفید کیتا اے۔ کئی مشاعریاں وچ اوہ ’مین آف دی مشاعرہ‘ وی رہئے۔ اپنی اِک غزل وچ اوہناں کئی شاعراں دا ناں لے کے اوہناں نوں داد وی دِتی اے۔(۳۴) اوہ اپنے اسلوب تے اندازِ بیان پاروں اِک عوامی شاعر نیں۔ اوہناں دی اِک نظم ’’کلام نرم و نازک بے اثر‘ ‘دے کجھ شعر ملاحظہ کرو:</div> <div dir="rtl">کئی واری آکھیا اللہ توں ڈر</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">کھان والی چیز وچ نہ میل کر</div> <div dir="rtl">سوچاں ، فکراں وچ ڈُبے چارہ گر</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">دیس اپنا بن گیا دُکھاں دا گھر</div> <div dir="rtl">کھا گیا اقبال نوں ایہو فکر</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">ہے کلام نرم و نازک بے اثر(۳۵)</div> <div dir="rtl">احمد شہباز خاور نوں عبیر ابو ذری نال اِک خاص محبت اے۔ احمد شہباز خاور بارے لکھی اوہناں دی نظم بھاویں شخصی اے ، پر ایہدے وِچ سماج نوں سوہنے طریقے موضوع بنایا گیا ہے ۔ کُجھ مصرعے ویکھو:</div> <div dir="rtl">نام اڈار ، تخلص خاور ، چانن دا گودام</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">ویکھن نوں ایہہ نیواں اے پر بہت بلند مقام</div> <div dir="rtl">پہنن کھاون دے دن سی حالے عمروں اجے اویل</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">بھُکھا وی ایہہ بھوندا رہندا جیوں کوہلو دا بَیل</div> <div dir="rtl">ایہہ سرمایہ دار ادب دا ، پیسے وچ کنگال</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">ڈیوڑھی توں اِیں دِس پیندا اے اندروں گھر دا حال</div> <div dir="rtl">ویکھن نوں پرچون جیہا اے سمجھن وِچ اے تھوک</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">ایویں تے نہیں قدر کریندے فیصل آباد دے لوک(۳۶)</div> <div dir="rtl">پنجابی دی عوامی شاعری دے میدان وچ عبیر ابو ذری اِک نویکلی آواز نیں۔ اوہناں دے کلام وچ عوام دے دُکھ سُکھ گُجھے ہوئے نیں۔ اوہناں دی شاعری وِچ لفظ عوامی تلفظ دے عین مطابق بولدے نیں۔ خالص بول چال دی عوامی زبان نوں چسکے دار نظماں وِچ ڈھال دینا عبیر دا اجیہا کارنامہ اے جس دی جِنی وی داد دِتی جائے ، تھوڑی اے۔ عبیر ابو ذری دی شاعری پڑھ کے اِنج جاپدا اے جویں غریباں دیاں لیرو لیر سدھراں دا کھِدو کھل گیا اے۔ اوہناں دی پڑھنت تے لکھت دا انداز اینا معقول اے کہ دِلاں وچ اُتر دا لگا جاندا اے۔ اپنی مشہور نظم ’’پُلس نوں آکھاں رشوت خور‘‘ وچ معاشرتی کوجھ نوں جس سوہنے ڈھنگ نال اوہناں الیکیا اے ایہہ اوہناں دا ای خاصا اے:</div> <div dir="rtl">پُلس نوں آکھاں رشوت خو ر تے فیدہ کیہ اے؟</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">پِچھوں کردا پھِراں ٹکور تے فیدہ کیہ اے؟</div> <div dir="rtl">جھاڑو نال بنائون مور تے فیدہ کیہ اے؟</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">بوتھی ہو جائے ہور دی ہور تے فیدہ کیہ اے؟</div> <div dir="rtl">کولوں پان ، بناون چور تے فیدہ کیہ اے؟</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">پھڑ کے اندر دین دھسورتے فیدہ کیہ اے؟</div> <div dir="rtl">اِک سو نو وِچ پھڑدے نیں پھڑدے رہن</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">ست اِکونجا جڑدے نیں تے جڑدے رہن</div> <div dir="rtl">مَیں جے چِیکاں پاواں شور تے فیدہ کیہ اے؟</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">پِچھوں کردا پھِراں ٹکور تے فیدہ کیہ اے؟</div> <div dir="rtl">بسّاں لُٹیاں جاندیاں نیں تے صبر شکر</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">سنگھیاں گھُٹیاں جاندیاں نیں تے صبر شکر</div> <div dir="rtl">گُتاں پُٹیاں جاندیاں نیں تے صبر شکر</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">عزتاں لُٹیاں جاندیاں نیں تے صبر شکر</div> <div dir="rtl">جے مَیں آکھ دیاں کُجھ ہور تے فیدہ کیہ اے؟</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">پِچھوں کردا پھِراں ٹکور تے فیدہ کیہ اے؟</div> <div dir="rtl">کلّی پُلس دے وِچ ای رشوت خوری نہیں</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">کیہڑا شعبہ اے جِتھے ایہہ کمزوری نہیں؟</div> <div dir="rtl">کیہڑے مال گودامے ہوندی چوری نہیں؟</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">کیہڑے امبر سر وِچ گنج دی موری نہیں؟</div> <div dir="rtl">افسر جے نہ ورتن زور تے فیدہ کیہ اے؟</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">پُلس نوں آکھاں رشوت خور تے فیدہ کیہ اے؟(۳۷)</div> <div dir="rtl">اوہناں دیاں دوجیاں مشہور نظماں وچوں اِک ’’خاندانی منصوبہ بندی‘‘ وی اے۔ انج ای ’’ہور نہ نیانے ہُن گھل رب جی‘‘، ’’سانوں کیہ؟‘‘ تے ’’گُڈی جیہدی ہواواں وِچ‘‘ چوکھیاں سُنیاں جاندیاں رہئیاں نیں۔ ایس ویلے تن شعر اوہناں دی نظم ’’دعا‘‘ دے پیش کیتے جاندے نیں:</div> <div dir="rtl">ہُن تے اَوڑھ مُکا دے مولا رحمت دا مینہ پا کے</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">دُھپاں دے وِچ کچیاں کُلّیاں سُک گئیاں کُملا کے</div> <div dir="rtl">پتا پتا ہتھ اُٹھا کے منگے پیا دُعاواں</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">سڑدی بلدی دھرتی اُتے پا دے مینہ دبا کے</div> <div dir="rtl">جے توں دویں اجازت مینوں ، مَیں ایہہ پُچھاں تینوں</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">کیہ لبھدا ای تگڑیاں ہتھوں ماڑیاں نوں مروا کے(۳۸)</div> <div dir="rtl">انج ای اخیر اُتے اک ونگی غزل دی ہور حاضر اے:</div> <div dir="rtl">ایتھے نفع جہالت وچ اے عقل نوں بہت کسارا</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">بے عقلاں وچ دانا بندہ کسراں کرے گزارا؟</div> <div dir="rtl">میں کیہ جاناں کیوں ہو گئے نیں لوکی ڈورے بھورے</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">میں کراں وچارا ، ایتھے چلدا نہیں کوئی چارا</div> <div dir="rtl">اَپنیاں زوراور چھلّاں چوں نکلے کون عبیر؟</div> <div dir="rtl"> </div> <div dir="rtl">نہ کوئی مددگار اے ایتھے ، نہ کوئی دِسے کنارا(۳۹)</div> <div dir="rtl">ایس طرح عبیر ابو ذری نے اپنی حیاتی ادبی پکھوں جس حسن تے خوبی نال گزاری اے اوہدا احساس مدتاں تیک کیتا جاندا رہئے گا۔</div> <div dir="rtl">حوالے تے ماخذ</div> <div dir="rtl">۱۔ گل بات :شیخ عبداللطیف ، وڈے بھرا عبیر ابو ذری ، بعمر ۹۳ سال ، کامونکی ضلع گوجرانوالا، ۲۷ دسمبر ۱۹۹۸ء</div> <div dir="rtl">۲۔ اوہی</div> <div dir="rtl">۳۔ گل بات : احمد شہباز خاور ، دوست عبیر ابو ذری، ۲۹ دسمبر ۱۹۹۸ء</div> <div dir="rtl">۴۔ گل بات: شیخ عبداللطیف، ۲۷ دسمبر ۱۹۹۸ء</div> <div dir="rtl">۵۔ اوہی</div> <div dir="rtl">۶۔ اوہی</div> <div dir="rtl">۷۔ اوہی</div> <div dir="rtl">۸۔ اوہی</div> <div dir="rtl">۹۔ اوہی</div> <div dir="rtl">۱۰۔ اوہی</div> <div dir="rtl">۱۱۔ گل بات: منظور جگنو ، شاگرد عبیر ابو ذری ، بعمر ۶۲ سال ، ۳۱ دسمبر ۱۹۹۸ء</div> <div dir="rtl">۱۲۔ گل بات:احمد شہباز خاور، ۲۹ دسمبر ۱۹۹۸ء</div> <div dir="rtl">۱۳۔ اوہی</div> <div dir="rtl">۱۴۔ گل بات: اختر سدیدی، ایڈیٹر روزنامہ سعادت، فیصل آباد، ۳۰ دسمبر ۱۹۹۸ء</div> <div dir="rtl">۱۵۔ گل بات: شیخ عبداللطیف، ۲۷ دسمبر ۱۹۹۸ء</div> <div dir="rtl">۱۶۔ گل بات: امجد محمود، پوترا عبیر ابو ذری ، یکم جنوری ۱۹۹۹ء</div> <div dir="rtl">۱۷۔ پاپڑ کرارے ازعبیر ابو ذری،ص</div> <div dir="rtl">۱۸۔ اوہی،ص۳</div> <div dir="rtl">۱۹۔ اوہی،ص۲</div> <div dir="rtl">۲۰۔ پاپڑ کرارے از عبیر ابو ذری، ص ۶</div> <div dir="rtl">۲۱۔ اوہی، ص ۱۰</div> <div dir="rtl">۲۲۔ ماہنامہ ماہِ نو، مضمون ڈاکٹر غلام شبیر رانا، جون ۱۹۹۸ء</div> <div dir="rtl">۲۳۔ اوہی</div> <div dir="rtl">۲۴۔ پاپڑ کرارے از عبیر ابو ذری، ص ۱۴</div> <div dir="rtl">۲۵۔ اوہی، ص ۲۷</div> <div dir="rtl">۲۶۔ تاثرات ڈاکٹر انور سدید، اشاعت خاص ، بیاد عبیر ابو ذری ، روزنامہ یارن، ۲۵ دسمبر ۱۹۹۷ء</div> <div dir="rtl">۲۷۔ پاپڑ کرارے از عبیر ابو ذری، ص۷۳</div> <div dir="rtl">۲۸۔ اوہی، ص ۷۵</div> <div dir="rtl">۲۹۔ اوہی ، ص ۴۳</div> <div dir="rtl">۳۰۔ اوہی ،ص۵۳</div> <div dir="rtl">۳۱۔ اوہی ،ص ۵۶</div> <div dir="rtl">۳۲۔ اوہی، ص ۷۸</div> <div dir="rtl">۳۳۔ اوہی،ص ۴۱</div> <div dir="rtl">۳۴۔ اوہی ،ص ۸۰</div> <div dir="rtl">۳۵۔ تاثرات شبیر احمد قادری ، روزنامہ عوام، فیصل آباد</div> <div dir="rtl">۳۶۔ پاپڑ کرارے از عبیر ابو ذری، ص۹۲</div> <div dir="rtl">۳۷۔ اوہی، ص ۹۷</div> <div dir="rtl">۳۸۔ اوہی،ص۱۳</div> <div dir="rtl">۳۹۔ اوہی ،ص۱۴</div> <div dir="rtl">٭…٭…٭</div>
